Zajrzałem w niedzielę pod Arkady Kubickiego na targi malarstwa, cykliczną imprezę, podczas której swoje płótna prezentują i sprzedają przeważnie bardzo młodzi artyści. Jedno z kilkudziesięciu posadzkowych stoisk okupował znajomy spec od akwareli. I nawet moje niewyrobione oko od razu wychwyciło dramatyczną różnicę pomiędzy pracami jego oraz wszystkich, naprawdę wszystkich pozostałych wystawców. U niego – względnie realistyczne architektury plus garść wiernych wyrywków rzeczywistości ożywionej i nieożywionej. Obok niego – współczesne abstrakcje lub przerysowania osadzone w połowie XX wieku, najdalej w impresjach późnego Turnera, minimum dosłowności.

Skąd ta przepaść? Odpowiedź okazała się prosta: bodaj on jeden w całej prowizorycznej galerii okazał się nie mieć za lub przed sobą dyplomu Akademii Sztuk Pięknych. A to natychmiast skojarzyło mi się z edukacją partyturową. W Akademiach Muzycznych przyszli kompozytorzy są zrazu uczeni, a następnie starannie oduczani tworzenia muzyki przystępnej i zrozumiałej – odpowiednika „widoczków” czy prostych portretów – zakorzenionej w romantyzmie i epokach wcześniejszych. Nawet gdy przytrafi się ładna melodia, należy zaraz wyrównać bilans wstawką postwebernowską. Czytelny pejzaż zdeformować szarymi szramami, chlusnąć rozpuszczalnikiem, podrzeć płótno.

Co ma swoje uzasadnienie. Chcemy wszak podążać naprzód, poszerzać horyzonty własne i własnej dziedziny. Rzecz w tym, że owa współczesność – i chętnie spytałbym specjalistów o słuszność wrażenia, że malarska analogia wciąż nam towarzyszy – ma już dobre kilkadziesiąt lat. Czasem wiek cały. I rzeczy, które przed wiekiem czy półwieczem sprawiały, że publiczność opuszczała sale filharmoniczne masując dłonie – bądź to z powodu kilkunastominutowych owacji, bądź to po solidnej bijatyce – te same zabiegi skłaniają dziś dłonie głównie do zakrywania ust.

Podczas wspomnianego malarskiego rekonesansu usłyszałem coś, co mnie jednocześnie rozbawiło i załamało. Zagadnąłem kolegę akwarelistę o pieniądze. Za ile sprzedaje swoje prace i jak wypada na tle sąsiedzkiej konkurencji. Wyszło na to, że bierze średnio trzy-, cztero-, czasem aż pięciokrotnie mniej niż życzą sobie rówieśnicy. Dlaczego? Czyżby z powodu (potencjalnego) dyplomu ASP? – Gdzie tam – odparł. – Dyplomem raczej nikt się nie interesuje. Chodzi o to, że ja nie robię sztuki.

Akwarela z lekko odbarwioną wenecką uliczką nie jest sztuką. Nadaje się co najwyżej do powieszenia w korytarzu nad szafką na obuwie. W salonie musi wisieć coś wyglądającego współcześnie, jeśli właściciel chce uchodzić za konesera lub chociaż sympatyka prawdziwej sztuki. Na prawdziwą sztukę można zaś wydać dowolne pieniądze. Dlatego nie ma większego znaczenia, czy obraz powstawał w godzinę, czy w miesiąc. Czy autor życzy sobie za niego sumę trzy-, czy czterocyfrową. Czy autorka schematycznych, wychłodzonych aktów – skądinąd świetnych – powie 800 czy 8000 zł. A im więcej abstrakcji, tym w sumie lepiej, bo poszerza pole domysłów i potencjał głębi. Wenecka uliczka nie ma głębi – od razu widać, o co w niej chodzi.

Znowu nie potrafiłem uniknąć skojarzenia z okolicznościami, w których rozstrzyga się podobne dylematy w muzyce współczesnej. Czyli co nadaje się do filharmonii, a co do windy. Konkursy. Najpierw pojawiają się wytyczne dotyczące składu instrumentów i długości utworu, ewentualnie idei przewodniej. Potem szacowne jury zazwyczaj czyta (ano!) nadesłane partytury. Z relacji znajomych startujących wynika, że celujący w zwycięstwo studenci czy absolwenci i tutaj nie mają wielkiego wyboru stylistycznego. Rzeczy osadzone w tradycji czy jakkolwiek aspirujące do miana ładnych są bez większej dyskusji odrzucane jako utylitarne. Byle dron wygrywa z kunsztowną symfonią, ponieważ jest sztuką. Niezrozumiały = nieoczywisty = skrywa głębię. A przynajmniej skrywał w czasach, kiedy jurorzy pobierali własne nauki. Uznają, że ówczesny syllabus obowiązuje.

Być może chodzi tutaj o powszechną akceptację, a konkretnie jej brak. Malarskie i muzyczne awangardy dwudziestowieczne pozostają sztuką „trudną”. Przeniknęły do mainstreamu w ograniczonym wymiarze, wyrywkowo, a wciąż nierozumiane i elitarne dobrze świadczą o salonach i salach koncertowych, uchodząc za synonim nowoczesności i sztuki wysokiej. Po stu latach na rynku dzieła Stockhausena i Kandinskiego postronni nadal nazwą „dziwnymi”. Kto pomyślałby tak na początku XX wieku o Beethovenie czy Chopinie, kto miałby problem z Goyą czy Michałowskim? Co prowadzi do pytania, czy gdyby Schoenberg, Boulez i Cage zagościli szerzej w hollywoodzkich filmach, a w konsekwencji w reklamach i dzwonkach telefonicznych, to budowanie na nich skazywałoby na windę?

Odpowiedź twierdzącą podsuwa przypadek Steve’a Reicha i Philipa Glassa. Mimo że startowali dekadę-dwie po serialistach, dodekafonistach czy muzykach konkretnych, proponując rozwiązania na swe czasy nie mniej awangardowe, relatywnie łatwo zdobyli serca konsumentów. Czym równie łatwo zrazili do siebie koneserów. Stąd komponowanie w stylu Reicha i Glassa rzadko uchodzi za współczesne. Przeciwnie, uznawane bywa za żenująco wtórne, godne co najwyżej kina i gier komputerowych. Zresztą już Michaela Nymana uznano za kopistę. Tymczasem naśladowanie starszego od minimalistów o dziesięć lat Bouleza niezmiennie predysponuje do turniejowych laurów i festiwalowych stypendiów.

Jak głębokie zmiany kontekstu (popkultura, technologia, myśl) przetrwają narzędzia z tamtej – bo zdecydowanie już nie tej – epoki muzycznej? Czy jeśli ktoś naiwny acz władny powie „sprawdzam”, nie okaże się, że połowa tych współczesności zgodnie z intuicją plebsu faktycznie jest wydmuszką, casusem wyśmianym ostatnio na oczach milionów w „Nietykalnych”? Jakże to smutny widok, gdy na premierach własnych dzieł kompozytorzy garbią się nad partyturą, bo sami nie pamiętają, co i gdzie w pięciolinię powrzucali. Wydaje się niekiedy, że swoje abstrakcyjne procedery mogą z lekkim sercem kontynuować tylko dlatego, że nikt nie pyta: dlaczego? Dlaczego kontrabasista wali smyczkiem w plecy pudła rezonansowego, a nie na przykład pianista kłykciem kciuka o ramę fortepianu? Dlaczego perkusista przytargał z domu miskę, a nie doniczkę? Dlaczego plama czerwona, a nie zielona? Dlaczego odpowiedzi na podobne pytania nie miały znaczenia w połowie XX wieku, to doskonale rozumiem. Dlaczego teraz się ich nie zadaje, już nie.

Kwestia druga, to czy na „zmianę paradygmatu” przyjdzie nam czekać do momentu, aż tępe masy przyswoją wreszcie dysonanse i hałasy, szramy i plamy, w związku z czym przodownicy będą musieli poszukać dla siebie – i w konsekwencji dla nas – nowego teraz. A może wysyp obchodów trzycyfrowych rocznic narodzin ojców współczesności uznamy za sygnał, że czas porzucić nadzieje na ich asymilację w społeczeństwie i poza naturalnym porządkiem rzeczy spróbować czegoś nowego? Niekoniecznie przewrót, chociaż drobne kroki. Że droga się urywa? No to może warto poszukać rozwidlenia na wcześniejszym etapie. Wydaje się, że to właśnie robią na Zachodzie Thomas Adès czy David Lang, przy powszechnej akceptacji krytyków i euforii publiczności. A u nas Paweł Mykietyn z podobnym skutkiem. Komponują oni muzyką niewspółcześnie składną i ładną (przeważnie), a zarazem podpisaną brzmieniem i charakterem zgodnym z datą wydania.

.